Kavanozdaki beyin yahut tüpteki beyin olarak isimlendirilen bu fikir deneyindeki amaç, sanal gerçek ve gerçek ortasındaki farkı ayırt edemeyeceğimiz bir ortam canlandırmaktır.
Tüpteki beyin, sanal bir gerçeklik yaşadığını asla bilmeyecek ve “gerçek” yaşadığını zannedecek. Deney, buradan yola çıkarak; içinde bulunduğumuz gerçekliğin algılarımızla anlamlandırdığımızdan çok farklı olabileceğini savunur.
Deneye nazaran, bu satırları okuyan kişi olarak şu anda sanal bir gerçeklikte yaşıyor olabilirsiniz.
Bu yazıyı okuyan kişinin aslında bir insan olmadığını yahut bu yazıyı yazan kişinin, benim aslında gerçek bir insan olmadığımı; sadece kavanozdaki bir beyin olduğumu söylesem ne dersiniz?
Muhtemelen inanmazsınız ve aksini kanıtlamaya çalışırsınız lakin bunun aksisini kanıtlamak felsefi bir açıdan bakıldığında hayli güç görünüyor.
Deneyin temelleri, René Descartes’a kadar uzanıyor.
Bu değişik fikir deneyi, birinci olarak 1641 yılında René Descartes tarafından önerildiğinden beri filozofların aklını meşgul etti. Descartes’ın deneyinde kavanoz yerine şeytani bir varlık kullanılıyordu lakin mantık birebirdi.
1973’te, filozof Gilbert Harman, Descartes’ın fikrini çağdaş psikoloji anlayışına uyacak halde güncelledi ve günümüzdeki “nöronları kablolar aracılığıyla bilgisayara bağlandığı” versiyonu ortaya çıktı.
Beynimiz, sanal gerçeklik yaşadığını fark etmeden kendi hayal dünyasında geziniyor olabilir.
Kavanozdaki beyin deneyinde, “beyin fıçısı” dediğimiz bu makine, beyni canlı ve çalışır bir vaziyette tutmasının yanı sıra deneyi yürüten kişinin sanal uyaranlar yaratarak direkt beyne transferini sağlar.
Uyaranlar, beyin tarafından “elektrik sinyalleri” olarak yorumlanacağından, “gerçek” duyusal tecrübeleri sanal gerçeklikten ayırt edemeyecek biçimde tecrübeler. Böylelikle, sanal gerçeklik yaşadığını farkında olmadan hayali dünyasında takılır. Kafatasının içinde mi yoksa kavanozda mı olduğunu asla bilemez, yani, yaşadığı şeyin gerçek mi yoksa yanılsama mı olduğundan habersizdir.
Deneyin gerçek olduğunu düşündüğümüzde, farklı alanlarda birtakım sonuçlar doğurur.
Bu fikir deneyinin etik (fıçıdaki bir beyinseniz ve öteki hiçbir şey gerçek değilse, diğerlerine korkunç şeyler yapmakta yanlış bir şey yoktur), epistemoloji (bilginin incelenmesi ve bunun ne manaya geldiği/neden değerli olduğu) üzerinde tesirleri vardır.
Teknolojinin sonlarının her geçen gün genişletilmesi, simülasyon çalışmalarının çoğalmasına neden oluyor.
Pek çok bilim insanı da çeşitli nedenlerle ve çeşitli bağlamlarda bu fikir deneyi hakkında çalıştı. Sadece bilim alanındaki çalışmalara husus olmakla kalmayıp, sinemalara bile ilham kaynağı oldu.
Özellikle günümüzde, teknolojinin hudutlarının her geçen gün zorlanması, simülasyon çalışmalarının artmasına ve yaygınlaşmasına yol açtı.
Kavanozdaki beyin deneyinden ilham alan Suretlerin Gerisindeki Hayat (Surrogates) sineması:
2009 imali bilim kurgu sinemasında, meskenlerde bulunan sanal gerçeklik aygıtları, fizikî hudutları aşmayı sağlıyor. İnsanların robotik bedenleri uzaktan yönetilerek yaşadıkları gelecekte, toplumsal alakalar de bu görünüşe nazaran şekilleniyor.
