Fincanlar, boş kavanozlar, teneke kutular, doldurulmuş hayvanlar, plastik kaplar, CD’ler… Edward Brown’ın konutunda çabucak her şey var.
Brown’ın hayatı boyunca biriktirdiği objeler üst üste yığılarak meskenini yaşanması sıkıntı bir yer haline getirmiş.
İngiltere’nin kuzey kenti Blackburn’de yaşayan 60 yaşındaki Brown, “Buraya gelenlerin hareket edebileceği yer yok” diyor.
Brown, İstifçilik sendromu, istifleme (biriktirme) bozukluğu, kompulsif istifleme ya da dispozofobi olarak bilinen ruhsal bozukluktan mustarip.
Bu durum, kişinin başka insanların bedel vermediği ya da çok az kıymet verdiği objelerden kurtulmakta büyük zorluk çekmesine neden oluyor.
ABD’deki Illinois Teknoloji Enstitüsü’nde psikoloji kısmında doçent olan klinik psikolog Gregory Chasson, “Bu elden çıkarma zorluğu, çoklukla hayat alanını dolaşılamaz hale getiren değerli bir dağınıklığa yol açıyor, odalar tasarlandıkları hedef için kullanılamaz hale geliyor” diyor.
Gazeteler, mecmualar, yemek kapları, ayakkabılar ve kablolardan şemsiyelere ya da şişe kapaklarına kadar. Âlâ durumda olan ya da çok kullanımla ömrü tükenmiş şeyler, istifleyen için pahalı objeler haline geliyor.
Bu, kadın-erkek, kültür ya da sosyo-ekonomik pozisyon ayrımı gözetmeyen bir durum.
Amerikan Psikiyatri Birliği’ne nazaran, bu bozukluk, dünya nüfusunun en az %2,6’sını etkiliyor ve 60 yaşın üzerindeki şahıslarda ve anksiyete yahut depresyon üzere başka psikiyatrik teşhisleri olanlarda daha fazla rastlanıyor.
Journal of Psychiatric Research’te (Psikiyatrik Araştırma Dergisi) yayımlanan bir çalışmaya nazaran, bu bireylerin semptomları Covid salgını sırasında “belirgin halde kötüleşti”.
BİRİKTİRME DÜRTÜSÜ
Bir öteki değerli özellik de bu bozukluğa sahip şahısların objeleri edinme ve saklama konusundaki güçlü dürtüleri.
Kanada’daki British Columbia Üniversitesi İşletme Fakültesi’nden doçent Christiana Bratiotis, “Bu yalnızca görebildiğimiz kaotik ortam değil, tıpkı vakitte bir şeyler satın alma, toplama ya da pasif olarak hayatınıza giren objeleri biriktirme dürtüsüdür” diyor.
“Bu objelere ait sahip oldukları inançlar ve onlarla kurdukları güçlü duygusal bağ nedeniyle onları korumak istiyorlar.”
Bratiotis, kimi hastalarının kendisine şöyle şeyler söylediğini belirtiyor: “Bu eşyalar kız kardeşim için olduğu kadar benim için de çok şey söz ediyor. Onlardan ayrılmak, kardeşimle tüm bağlarımı koparmak üzere olur.”
Bratiotis, istifleyenlerin topladıkları eşyaların “onların kimliklerinin bir kesimini temsil ettiğini” söylüyor.
Ayrıca, bu objelere bir gün amaçlanan kullanımları ya da alternatif bir kullanım için muhtaçlık duyabilecekleri inancı da yaygınlık gösteriyor.
İSTİFÇİLİĞİN TEHLİKELERİ
Bu sorunu görmezden gelmenin sıhhat açısından tehlikeleri, fizikî olanlar başta olmak üzere, aslında göründüğünden çok daha fazla ve önemli.
Klinik psikolog Chasson, kompulsif biriktirme hastalığını, her türlü tehlikeli ortama yol açabilecek, yangın, düşme, yaralanma tehlikeleri ve astım üzere hastalıklara yakalanma mümkünlüğünü artıran büyük bir risk” olarak niteliyor.
Bratiotis’e nazaran, ruh sıhhati açısından, bu durumdan mustarip bireyleri toplumsal olarak izole etme, “tembellik, ahlaksızlık yahut şahsî standartların eksikliği sorunu olarak yorumlayan ve bunu ruh sıhhati sorunu olarak anlamayan toplum tarafından damgalanma” tehlikesi kelam konusu.
SÜREKLİLİK
Çoğu kişi objeleri hoş oldukları, hoş anılar çağrıştırdıkları için yahut bir gün muhtaçlık duyulabilir diye saklama eğilimindedir. Evrimsel bakış açısından da esasen avcı-toplayıcılıktan geliyoruz ve objeleri hayatımıza sokma ve saklama eğilimi taşıyoruz. Fakat bu bizi istifçi yapmaz.
Bunun bir davranış biçimi olduğunu ve bu nedenle “hafif seviyeden şiddetliye kadar değişen bir süreklilikte ortaya çıktığını anlamak önemlidir” diye açıklıyor Bratiotis.
Peki ne vakit kompulsif biriktirme hadisesiyle, ne vakit yalnızca “koleksiyoncu ruhlu” bir şahısla karşı karşıyayızdır?
Chasson, “Bazen bu çizgiyi çizmek zordur” diyor ve ekliyor: “Ancak bireyde yahut etrafındakilerde bozulmaya yahut ezaya neden olduğunda sorun haline gelir ve teşhis edilebilir.”
Ayrıca konuttaki günlük ömrün dağınıklık ve birikme nedeniyle imkânsız hale gelmesi de kıymetli bir işarettir.
Adım atacak yer olmayan, tıka basa eşya dolu bir mesken imgesi yanlış bir tasvir olmasa da en uç olaylar için geçerlidir. Televizyon programlarına bahis olanlar da onlardır.
Daha gerçek bir tasvir için, istifçiliğin ne vakit bir ruh sıhhati sorunu haline geldiğini değerlendirmede kullanılan kaynaklardan biri olan aşağıdaki fotoğrafa bakabilirsiniz.
Bir oturma odası, mutfak ve yatak odasının 9 farklı fotoğrafını gösteren ve biriktirilen objelerin sayısına nazaran 1’den 9’a kadar sıralanan bir dizi manzara var (1 dağınıklık olmamasını, 9 en şiddetli dağınıklığı gösteriyor).
Bunlar 2008 yılında Psikopatoloji ve Davranışsal Kıymetlendirme Mecmuası’nda yayınlanan bir çalışmadan alındı ve 3 sonrası kompulsif bir istifçinin varlığına işaret ediyor.
NEDEN KAYNAKLANIYOR?
Ancak objelerin birikmesi, sorunun sırf dışa vurumu ve görünen kısmı.
Bratiotis, “Dağınıklığın altında, hem mecazi hem de gerçek manada, bu sorunun daha az görünür olan, lakin bu davranışın gelişimi için çok kıymetli itici güç olan kısımları var” diye açıklıyor.
Karar vermede zorlanma, mükemmeliyetçilik ve erteleme üzere birtakım kişilik özelliklerinin bir ortaya gelmesi, bir bireyi istifçilik sendromuna yatkın hale getirebilir.
Bratiotis, “Bu insanların daha yavaş karar verme ve karar verdikten çabucak sonra kararlarını sorgulama” özelliklerinden kelam ediyor.
Bu bozukluğun tek bir nedeni olmadığını belirterek “Bu yalnızca evrimsel biyoloji, yalnızca genetik ya da nörobiyoloji değil, tüm bunlar rol oynuyor” diyor.
“Kompulsif bir istifçinin beyninin farklı çalıştığını” belirten Bratiotis, eşyalarını kaldırıp atmayı içeren misyonları yerine getirmeleri istenen bireylerin beyin taramalarında bu farklılıkların gözlemlendiğini söylüyor.
“Bu nedenlerin birtakım hayat tecrübeleriyle ve bilhassa de kayıpla ilgili tecrübelerle birleşmesinin bu sorunu tetiklediğini” belirtiyor ve bu sorunun orta yaşta belirginleşmesine karşın çocuklukta yahut yetişkinlikte gelişmeye başladığını vurguluyor.
“Araştırmalar, olayların %50’sinden fazlasında sorunun 11 ila 20 yaşları ortasında ortaya çıktığını gösteriyor.”
Chasson, belirtilerin “Başkalarının çöp olarak gördüğü objeleri saklamak üzere şeylerle kendini gösterebileceğini”, lakin her şeyden evvel fikir süreci ve onları çevreleyen inançların tesirli olduğunu belirtiyor.
Psikolog, istiflemenin daha sonra ortaya çıktığını, çünkü çocukların ileri yaşlara kadar bir şeyler toplama ve depolama imkanına sahip olmadığını söylüyor.
TEDAVİSİ MÜMKÜN MÜ?
İstifçiliğin tedavisi şimdi bulunamadı. Lakin en umut verici tedavi, bu bahiste uzmanlaşmış bilişsel-davranışçı terapi (BDT).
Geniş manada BDT’nin hedefi, insanların davranışlarını değiştirmek ve daha yeterli hissetmelerini sağlamak için, düşünme biçimlerini değiştirmektir.
Bratiotis, “Sonuçlar ölçülü denebilir, ancak büsbütün başarılı değil” diyor.
Chasson, tedavinin ayrıyeten “sonuçlarının şiddetini ve tesirini azaltmak ve (rahatsızlıktan mustarip kişinin) hayat kalitesini uygunlaştırmak ve muvaffakiyetleri sürdürmek için müdahalelerde bulunmayı” amaçladığını vurguluyor.
“Ayrıca, kolaylaştırıcılarla kendi kendine yardım kümeleri yahut farklı küme yaklaşımları üzere öteki formüller de var” diye ekliyor.
Aynı formda, ailelerin ya da arkadaşların da yardımcı olmak için yapabilecekleri çok şey var.
Bratiotis öncelikle meseleye karşı “suçlayıcı bir konum almak yerine empati ve sıcaklıkla yaklaşmalı, ‘sen’ yerine ‘ben’ demek gerektiğini” söylüyor ve şu örneği veriyor:
“Bu konutta yaşamandan telaş duyuyorum; zira sıkıntı bir devirden geçtiğini biliyorum; bu koridoru kullanamıyorsun zira koridor tıka basa dolu ve düşmeni istemiyorum” diyebilirsiniz. Bu, “Bu koridoru temizlemen lazım, yoksa düşeceksin” demekten çok farklıdır.
Ayrıca, ne kadar uygun niyetli olurlarsa olsunlar, arkadaşların ve ailenin her vakit yardım etmek için en uygun şahıslar olmadığını da kabul etmek değerlidir.
Yine de, istifçiye dışarıdan yardım arama ve teminat altına alma konusunda dayanak sunabilirler.