Türk bilim kurgu edebiyatı dendiğinde başınızda canlanan bir şey var mı? Şayet bu mevzuya özel bir ilginiz yoksa, muhtemelen aklınıza bir elin beş parmağını geçecek sayıda eser bile gelmeyecektir. Fakat üzülmeyin, bu mevzuda durum büyük bir kesim için bu türlü.
Bu içerikte hem bu durumun birtakım nedenlerine odaklanacak, hem de aslında yıllar içerisinde epeyce büyük bir gelişme kaydetmiş Türk bilim kurgu edebiyatının tarihine kısaca göz atacağız.
Sizce birinci Türk edebiyatında bilim kurgu izleri birinci olarak ne vakit ortaya çıkmıştır?
Dilimizde yaygın olarak bilim kurgu halinde kullanılan tabirin temelleri dünyada birinci olarak 1926 yılında çıkan birinci bilim kurgu dergisinde atılıyor. Amazing Stories isimli bu mecmuada ‘Science Fiction’ sözü birinci kere Hugo Gernsback tarafından kullanılıyor. İlgi gören ve sevilen bu söz ve cins, kısa müddette yayılıyor ve sık sık kullanılmaya başlıyor.
Türkçede ise aslında genel olarak uzunca yıllar boyunca çeviri olarak hayatımıza dahil olan bu cins için kurgubilim, düşbilimsel yapıt üzere kimi ifadeler kullanılmış. Bilim kurgu ise birinci defa 1973 yılında Türk Lisanı Mecmuası’nda muharrir Orhan Duru tarafından kullanılır. Hazırladığı bilim kurgu belgesinde bu söze yer vererek bu halde kullanılması istikametinde teklifte bulunan Duru’nun tabiri kabul edilir ve böylelikle bilim kurgu tabiri lisanımıza kazandırılmış olur.
Orhan Duru tıpkı vakitte Türk edebiyatında bilim kurgu ögelerine yer veren, türün gelişmesi için çalışmalarda bulunan değerli isimlerden biri. Hatta edebiyat tarihinde özgün bilim kurgu kıssaları yazan birinci muharrir olarak da geçer fakat bu ‘bilim kurgu sözünü birinci kere kullanması’ ve ‘bu tipi anlatıp geliştirmeye çalışan birinci isimlerden olması’ sebebiyle bu türlü anılır.
Fakat aslında Türk edebiyatında bilim kurgu izlerine çok daha eski tarihlerden itibaren rastlanır. Hatta kimi kaynaklar, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sinde bulunan kimi anlatıların bilim kurgu izleri taşıdığına dikkat çeker.
Örneğin Evliya Çelebi’nin Viyana’dan anlattığı bir öyküde bir kahve dükkanının önünde durmadan ve başlarını bile oynatmadan kahve döven Türklerden bahsedilir. Evliya Çelebi bu duruma reaksiyon göstermek ister zira bu Türkler ona nazaran köle üzere çalışmaktadır. Gündüz ‘olay çıkarmamak için’ oradan uzaklaşan Çelebi, akşam olduğunda tekrar oraya sarfiyat. O sırada dükkandan çıkan adam birden ‘köle Türklerin’ kavuklarını çıkarır, kıyafetlerini soyar. Evliya Çelebi, kahve döven kölelerin Türk beşerler olmadığını; makine olduğunu görür. Şimdilerde ‘robot’ diyebileceğimiz bu makineler Çelebi’nin çok dikkatini çeker ve uzun uzun tasvir ederek bu makineye dair şaşkınlığını anlatır.
Aynı formda Seyahatname’den bir diğer kısımda Evliya Çelebi, İstanbul’da düzenlenen bir etkinlike ‘uçan beşerli füze‘den bahseder… Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinin yer yer kurmaca, yer yer gerçek anlatılardan oluşması sebebiyle öykülerinde bulunan bu çeşitten bazı ögelerin edebiyatımızdaki birinci bilim kurgu izleri olduğu söylenir.
Ancak natürel ki bilim kurgu cinsinde edebi bir eser olarak kabul edilemeyecekleri aşikârdır. Tekrar de bir yazılı metinde bu cinsten sözlerin kullanılmasına yönelik güzel birer referans kabul edilebilirler. Şayet bu türlü kabul edecek olursak, Türk edebiyatında bilim kurgu izlerinin 17. yüzyıla kadar gittiğini söylemek yanlış olmaz…
Peki birinci ‘gerçek bilim kurgu eserleri’ ne vakit verilmeye başlandı?
Eserlerde yer verilen bilim kurgu ögelerinden uzaklaşıp hakikaten kurgulanmış bir Türk bilim kurgu yapıtı birinci kere ne vakit kim tarafından verilmiştir diye baktığımızda karşımıza pek çok isim çıkıyor.
Molla Davudzâde Mustafa Nazım Erzurumi tarafından 1913 yılında kaleme alınan Duşta Terakki ve Medeniyet-i İslamiyeyi Rüyet ve Refik Halit Karay’ın ise Ago Paşa’nın Hatıratı isimli yapıtında yer alan 1921 tarihli Hülya Bu Ya isimli öyküsü, birinci Türk bilim kurgu yapıtları olarak anılıyor.
Bu iki yapıtın akabinde ise Cumhuriyet periyoduna baktığımızda karşımıza Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın 1948’de yayınlanan ‘Büyük Kukuriko’ adlı hikayesi ve Dr. Vedii Alım Hataylı’nın 1943 tarihli Hayal mı, Hakikat mi? isimli hikayesi çıkıyor.
Bu eserler ne anlatıyordu da bilim kurgu olarak kabul edildi?
Molla Davudzâde Mustafa Nazım Erzurumi tarafından kaleme alınan Duşta Terakki ve Medeniyet-i İslamiyeyi Rüyet isimli eser ütopik bir bilim kurgu diyebiliriz. Bu yapıtta karakter düşünde 400 yıl sonrasının İstanbul’una masraf ve orada dedesi ile karşılaşır. İkisi birlikte geleceğin İstanbulunu gezip şaşırmaya başlarlar zira pek çok şey değişmiştir. Yapıtta bilim kurgusal olarak dikkat çeken ayrıntılar ise giysi üzere giyildikten sonra elle hareket ettirilip yükselen uçma makineleri, su ve hava basıncıyla daima ilerleyen masrafsız motorlar, uzaydan imaj alıyor üzere tanım edilen ‘her şeyi görme aleti’, günümüzdeki uyduları andıran duyuru makinesi, uyku makinesi üzere ayrıntılar diyebiliriz.
Hülya Bu Ya isimli yapıtta ise Amerika’dan Ankara’ya gelen bir turistin gözünden devrin Ankarası anlatılır. Bir çeşit hiciv olarak da anılabilecek yapıtta ”Ankara’da mevsim yoktur,’ dedi, ‘birtakım bilimsel usuller sayesinde, atmosferde daimi bir sıcaklık teminine muvaffak olduk, yeraltındaki kaloriferler toprağı ısıtır ve elektrik makineleri göğe sıcaklık verir, hatta burada yağmur ve kar yağmaz, gündüz ve gece olmaz! İstiklal ilan edileli geceler gündüz oldu!” üzere sayısız söz ile hayali bir Ankara anlatılır. Tekrar tıpkı yapıtta, ‘adam makineleri‘ üzere sözlerle, anne karnına gerek kalmadan bebeklerin dünyaya geldiği bir makine sistemi anlatılır. Bu makineler bir haftada 9 ay 10 günlük sürecin tamamlanmasını sağlar, sonra bir öbür makinede bebek yeniden kısa müddette 10 yaşında bir çocuk kadar gelişmiş hale getirilir…
Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın Büyük Kukuriko isimli hikayesine baktığımızda ise neredeyse 1984’te gördüğümüze emsal, distopik ve ürkütücü bir toplumun öyküsünün anlatıldığını görürürüz. Kıssayı bilim kurgu çeşidine dahil eden ögeler ise bu distopik toplumda toplumun işlemesi için pek çok absürt ‘icatların’ yer alması. Örneğin öyküde ‘motorize acı ve motorize sevinç pistonları‘ üzere insanların hislerini denetim eden aletlerden ‘felsefe cihazı’ üzere icatlara kadar pek çok öge var..
Dr. Vedii Alım Hataylı’nın 1943 tarihli Düş mı, Hakikat mi? isimli yapıtı ise uzayda seyahat etmeye başladığımız birinci eser. Birden kendini boşlukta süzülürken bulan ve ardından Mars’a giden karakter, orada Marslılarla tanışır. Hayli gelişmiş teknolojileri olan Marslılarla icatları ve ideoloji üzere bahisler üzerine tartışan karakter, akabinde Dünya’ya geri döner.
Türk edebiyatında bilim kurgunun tarihi biraz tartışmalı ve oldukça karışık…
Yukarıda sıraladıklarım dışında misal tarih aralıklarında üretilen farklı eserler de var. Fakat bu noktada ‘bu eser bilim kurgu cinsine dahil edilmeli mi?’ ‘bir yapıtı bilim kurgu çeşidine ilişkin yapan şey nedir?’ üzere edebiyatımızda günümüzde bile devam eden tartışmalar sebebiyle net bir pozisyonlandırma yapmak mümkün değil.
Örneğin hayalde çıkılan seyahatler ile kurulan ütopik ya da distopik cihanlar çokça yer alıyor edebiyatımızda. Lakin edebiyat etrafları bu çeşitten pek çok yapıtı bilim kurgu çeşidine ilişkin görmüyor. Üstte saydığım eserler bile aslında bir seçki, neredeyse her biri birbirinden farklı kaynaklarda listeye girmişken bir öteki kaynakta ismi bile geçmeyebiliyor…
Bu durumun en büyük sebeplerinden biri ne yazık ki edebiyatımızda bilim kurgu cinsine verilen kıymetin oldukça aşağıda olması. Bilhassa 1950 nesli ve sonrası yavaş yavaş hikayelerle, dergilerle ve kitaplarla bilim kurgu edebiyatımıza daha sağlam adımlarla girmeye başlasa da, bilim kurgu üreten muharrirlerin ‘gerçek hususları işlemekten korkan ve hurafeleri yazan yazarlar‘ üzere bir imajla anılması da bu etkenlerden biri. Birebir vakitte yayınevlerinin bilim kurgu yapıtlarına talih vermemesi, tıbbın uzunca yıllar bedel görmediğinin delili.
Neyse ki 1970’li yıllardan itibaren bilim kurgu edebiyatımız da hareketleniyor
Yazının en başında bahsettiğimiz, bilim kurgunun isim babası Orhan Duru’nun adımları ve bilim kurguyu edebiyatımıza kazandırmak için attığı adımlar sonrası, 70’li yıllarda Türk bilim kurgusu ismine pek çok değerli gelişme yaşandı.
Bu yıllarda çeviri bilim kurgu yapıtlarının yayınlanması artarken bir yandan da birinci Türk bilim kurgu mecmuası olan Antares 1971 yılında yayın hayatına başladı. Antares’in çabucak gerisinden pek çok mecmua yayın yapmaya başladı. Böylelikle Türk edebiyatında eser sayısı daima artan, bir çeşit olarak anılan ve bedellendirilen bilim kurgu devri başlamış olur.
Bu mecmualar ortasından ülkemizde bilim kurgu tipine kıymetli katkılar sunan isimlerden biri olan Selma Mine’nin çıkardığı X-Bilinmeyen isimli mecmua geliyor. X-Bilinmeyen, kuruluşundan sonra bilim kurgu hikaye müsabakaları düzenlemek üzere değerli adımların atılmasını sağlıyor. Selma Mine ise edebiyatımızdaki birinci bayan bilim kurgu müellifi ve birinci çocuk bilim kurgu romanı olan Uzay Yolu’nu ve akabinde da yeniden pek çok bilim kurgu yapıtını kaleme alıyor.
Dergilerle birlikte gelişen bilim kurgu anlatısı, yıllar içerisinde pek çok yapıtla taçlandırıldı. Günümüzde de pek çok müellif, edebiyatımız için bilim kurgu tipinde eserler vermeye devam ediyor. Bu husustaki bir diğer içeriğimde, günümüze yaklaşan Türk bilim kurgu yapıtlarından ve okuyabileceğiniz tekliflerden bahsedeceğim. Siz de teklifiniz olursa, yorumlarda bizimle paylaşabilirsiniz.
